Penn Kemble, Học giả Cao cấp
Freedom House
May 29, 2004
Budapest, Hungary
Đã gần một thập kỷ trôi qua kể từ khi chúng tôi bắt đầu làm việc cùng nhau tại cuộc họp đầu tiên của Civitas[1] ở Prague. Một trong những điều nổi bật mà tôi đã học được về Trung tâm Giáo dục Công dân (Center for Civic Education, CCE) và các đối tác của nó là rất nhiều người có năng lực đã làm việc với các bạn vẫn tiếp tục làm việc tại Trung tâm này trong những năm qua.
Sự liên tục đó không phải lúc nào cũng dễ dàng tìm thấy trong lĩnh vực của các tổ chức phi chính phủ. Phải có điều gì đó về công việc của bạn ở đó mang lại cho mọi người sự hài lòng. (Không có khả năng họ tham gia vì tiền.)
Những người trong chúng tôi làm công việc quốc tế đôi khi ghen tị với sự hài lòng mà các giáo viên chắc chắn nhận được khi làm việc với những người trẻ và thấy họ thu được kiến thức và kỹ năng. Nhưng bất chấp một số thời điểm khó khăn—như trong vài tháng qua—công việc của chúng tôi, giống như của bạn, thường rất bổ ích.
Phần tư cuối cùng của thế kỷ 20 chứng kiến cái mà Samuel P. Huntington gọi là “Làn sóng dân chủ hóa thứ ba,” phát sinh ở Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha và Hy Lạp, quét qua châu Mỹ Latinh, cuốn đi Bức tường Berlin và lật đổ các nhà độc tài ở xa Manila, Seoul, và Jakarta. Như Freedom House đã ghi lại, vào năm 1973, có 151 quốc gia có chủ quyền trên thế giới và 86 trong số đó có thể được coi là tự do hoặc một phần tự do – khoảng 59%. Nhưng đến cuối năm 2003, hiện đã có 190 quốc gia, và 135 nước trong số này được phân loại là tự do hoặc một phần tự do – tăng vọt lên 74%. Ngày nay, gấp đôi số người trên thế giới sống ở các nước tự do hoặc một phần tự do so với sống ở các nước không có tự do – một sự thay đổi đáng kể.
Những con số ấn tượng này càng trở nên thuyết phục hơn khi chúng ta cho rằng nền dân chủ đã bắt rễ ở mọi khu vực trên thế giới, nó vượt ra ngoài các quốc gia giàu có đến các xã hội nghèo như Mali, Ấn Độ và Mông Cổ, và nó đã lớn lên trong các xã hội của tất cả các di sản văn hóa và tôn giáo lớn của thế giới.
Mỗi người trong số các bạn có thể nói một cách thực long rằng các bạn đã chia sẻ điều mà lịch sử chắc chắn sẽ coi là sự phát triển quan trọng nhất của thời đại chúng ta. Nền dân chủ là một hệ thống coi trọng sự hoài nghi, và thường không thoải mái khi nhìn vào sự vinh quang và anh hùng. Nhưng mỗi người trong số các bạn được quyền lui tới một nơi yên tĩnh, suy ngẫm về những người môi giới chứng khoán, luật sư và những viên chức hành chánh trong công ty hoặc cơ quan chính quyền, những người đã chọn một con đường khác trong cuộc sống, và xem xét những lời thoại mà Shakespeare dành cho Vua Henry Đệ Ngũ sau Trận chiến. của Agincourt:
Và những người, đã trở lại quê hương và ngủ yên trên giường, sẽ tự nguyền rủa mình vì đã không có mặt ở đây, và hổ thẹn về tư cách nam nhi của mình, khi nghe câu chuyện của những người đã cùng chiến đấu với chúng tôi ở nơi đây trong ngày Thánh Crispin.
Nhưng, tự chúc mừng thế này cũng đủ rồi. Một lý do khiến chúng ta không thể hả hê được là vì ở rất nhiều nơi trên thế giới, những thành tựu đạt được trong vài thập kỷ qua đang bắt đầu có dấu hiệu dễ vỡ và căng thẳng.
Các cuộc thăm dò ở Mỹ Latinh, nơi nền dân chủ đã đạt được thành công lớn như vậy, cho thấy ngày càng nhiều người đang đặt câu hỏi liệu dân chủ có mang lại lợi ích thực sự trong cuộc sống hàng ngày của họ hay không. Một điều tương tự đang diễn ra ở Nga, nơi mà trong mắt nhiều người, nền dân chủ hiện bị cho là đã mở ra cánh cửa cho hỗn loạn và tham nhũng, và nơi các nhà lãnh đạo giờ đây lại được phép tập trung các công cụ quyền lực vào tay họ.
Ở Trung Quốc, mặc dù vẫn còn một số không gian nhất định, nhưng cải cách nội bộ đang khô héo, những lời hứa về nền dân chủ được đưa ra cho Hồng Kông đang bị thu hồi và một nắm đấm đang được vẫy chào với Đài Loan dân chủ bên kia eo biển. Một Hội nghị thượng đỉnh của Liên đoàn Ả Rập được tổ chức gần đây tại Tunisia để thảo luận về các cải cách đã bị phá vỡ khi những người theo phe cứng rắn cáo buộc một số đồng nghiệp có tư tưởng dân chủ hơn của họ trở thành đầy tớ cho các thế lực nham hiểm bên ngoài.
Và – không kém phần quan trọng – các cường quốc dân chủ lớn, Châu Âu và Hoa Kỳ, hiện đang vướng vào những bất đồng về Trung Đông và các vấn đề khác thường khiến họ không hỗ trợ những người hoạt động vì dân chủ ở những nơi khác trên thế giới một cách có hiệu quả.
Có những lúc một ý nghĩ khủng khiếp thoáng qua trong tâm trí chúng ta: tất cả nền dân chủ này có thể chỉ đơn giản là một cái “mốt” hoặc bong bóng nước, không ai đủ quan tâm đến nó để đấu tranh cho nó một cách nghiêm túc, và điều đó, giống như nhà ga bằng kính có mái vòm ở sân bay Charles de Gaulle , một ngày nào đó nó có thể bị sập xuống.
Có thể các bạn sẽ cho là hơi vội vã khi đang chúc mừng những thành quả gần đây của dân chủ, lại nhắc đến những hiểm hoạ tiềm tàng. Nhưng chúng ta đang sống trong thời kỳ đầy biến động. Một lý do khiến điều này là như vậy liên quan đến điểm chính mà tôi muốn trình bày với các bạn ngày hôm nay.
Có điều sai lầm nghiêm trọng với nhiều nền dân chủ của chúng ta, và không phải chỉ ở những nền dân chủ mới. Vấn đề liên quan đến sự không chắc chắn mà chúng ta nhận thấy khi Làn sóng thay đổi dân chủ thứ ba vươn tới những bến bờ mới, và trong sự lung lay mà chúng ta thấy ở một số nền dân chủ mà Làn sóng thứ ba này đã tạo ra. Vấn đề này cũng ảnh hưởng đến các nền dân chủ đã được thiết lập, và khiến họ do dự và bối rối khi được kêu gọi giúp đỡ.
Một cách để mô tả điều này có thể là nói rằng có một điểm yếu trong linh hồn của nền dân chủ.
Xin đừng tỏ ra băn khoăn – chúng ta không lấn sân sang lĩnh vực thần học. Những gì tôi đang tìm hiểu là một cách đủ sinh động để mô tả vấn đề – một cách nói tượng hình. Có thể có một số tiện ích trong việc mượn sự phân biệt triết học và tôn giáo cũ giữa thể xác và linh hồn, hoặc xác thịt và tinh thần. Một cách hiện đại hơn để diễn đạt nó có thể là sự khác biệt giữa thể chất và tâm lý, hoặc thậm chí tốt hơn, đối với cuộc thảo luận của chúng ta, giữa định chế và văn hóa. Nhưng những thuật ngữ học thuật đó không có tác dụng như vậy.
Một trong những khó khăn cốt lõi mà dân chủ đang gặp phải hiện nay là ở nhiều nơi, bộ máy định chế về dân chủ đã được đặt ra, nhưng lại ít chú ý đến văn hóa dân chủ. Chuck Quigley, Jack Hoar và những người khác ở đây đã nghe lập luận này trước đây, nhưng, thật không may, bất chấp tất cả các cuộc thảo luận của chúng tôi về nó, nó vẫn chưa biến mất. Ngược lại, vấn đề càng trở nên gay gắt hơn.
Dân chủ đòi hỏi [phải có] bầu cử, quốc hội, tòa án, phương tiện truyền thông độc lập và tất cả các bộ máy khác. Nhưng dân chủ cũng cần có công dân. Và công dân là một thứ rất đặc biệt. Không ngoa khi nói rằng sự thay đổi triệt để phải diễn ra đối với một người từng là thần dân phải chuyển đổi thành công dân, một sự thay đổi cần thiết cho một hệ thống chính quyền độc tài được thay thế bằng một chế độ dân chủ. Và trừ khi những người từng là thần dân trở thành công dân – thành viên của một cộng đồng dân chủ, những người hiểu và thực hiện cả quyền và trách nhiệm của chính quyền tự quản – thì các thể chế của bất kỳ nền dân chủ nào tốt nhất sẽ trở nên không lành mạnh một cách nguy hiểm.
Người Mỹ chúng tôi đôi khi coi tư cách công dân là điềuđương nhiên. Cuộc di cư từ đất nước cũ, kinh nghiệm đi tiên phong, không gian rộng mở, chính quyền yếu kém hoặc hầu như không tồn tại [của thời lập quốc], cuộc đấu tranh của những người nhập cư sau này để được chấp nhận và có một cuộc sống tốt – tất cả những điều này đã giúp hình thành thói quen và thái độ duy trì chính phủ dân chủ của chúng tôi. Không phải tất cả người dân của chúng ta, bằng mọi cách, đều có thể có đủ điều kiện là công dân chân chính theo các tiêu chuẩn sách công dân đề ra, nhưng chúng ta có đủ điều kiện đó để duy trì hệ thống hoạt động.
Do đó, chúng ta thường không biết đến một sức hấp dẫn nào đó mà cuộc sống trong các hệ thống độc tài có thể có đối với một số người – ít nhất là vào một số thời điểm.
Gần đây, có một bài báo dài của Susan Glasser đăng trên tờ The Washington Post về những cuộc đấu tranh mà một giáo viên người Nga đã trải qua với nhiều học sinh của cô ấy về việc họ miễn cưỡng chấp nhận nền dân chủ. Cô giáo này thú nhận với các học sinh rằng trải nghiệm của chính cô trong thời kỳ Xô Viết đôi khi cũng có những thỏa mãn. Như câu chuyện của Post đã trình bày, cô giáo đã nói về
“… trở thành đội viên Thiếu niên Tiền phong, về những cuộc diễu hành nơi trẻ em đứng trong những hàng ngũ khổng lồ, ‘một hàng áo cánh trắng giống hệt nhau thật đẹp, một dây cà vạt và dải ruy băng đỏ giống hệt Đội Tiên phong!’ “Cô ấy nói với họ cảm giác như thế nào khi đứng trong hàng ngũ đó, về cảm giác ‘xuất phát từ sâu thẳm tâm hồn bạn. Bạn gần như cảm thấy hạnh phúc vì mình thuộc về quyền lực khổng lồ này. Bạn có cảm giác an toàn này và cảm giác, nếu không phải là hạnh phúc, thì đó là một thứ gì đó rất gần với nó, bởi vì bạn nghĩ rằng bạn có thể dựa vào sức mạnh to lớn này.’”
Hầu hết chúng ta đều cho rằng sức mạnh của hệ thống Xô Viết là ảo tưởng, và nó cung cấp rất ít thứ mà người dân Nga thực sự có thể dựa vào. Nhưng hãy nghĩ về những từ đó: “một cảm giác đến từ sâu thẳm tâm hồn bạn.” Đó là tâm lý của thần dân.
Nó khiến bạn đặt câu hỏi: Có thường xuyên trong đời sống dân chủ của chúng ta, chúng ta thấy người ta bị lay động bởi một tinh thần công dân “xuất phát từ sâu thẳm tâm hồn bạn không?” Điều gì đã tạo ra cảm giác như vậy?
Một minh họa khác: Tháng trước Kofi Annan[2] đã công bố cuộc thăm dò của Chương trình Phát triển Liên hiệp quốc mà tôi đã đề cập trước đó, cuộc thăm dò cho thấy sự thất vọng đối với nền dân chủ ở Mỹ Latinh. Tờ Miami Herald và nhiều tờ báo khác đưa tin câu chuyện này đã nói về việc ở Mỹ Latinh “nền dân chủ không mang lại lợi ích như thế nào cho người nghèo.”
Ngôn ngữ đó có lẽ phản ánh chính xác cách những người trả lời cuộc thăm dò giải thích về bản thân họ. Dân chủ không “cung cấp gì hết.” Nhưng tôi phản đối, điều này là cách nhìn của thần dân, không phải của công dân. Theo quan niệm này, dân chủ được xem như một người cai trị khác, hay giai cấp thống trị khác. Có những người cai trị tốt và những người cai trị xấu; những người cai trị chia sẻ với người nghèo, và những người cai trị giữ mọi thứ cho riêng mình; những người cai trị “cung cấp” và những người cai trị không.
Chẳng phải là chính xác hơn khi mô tả nền dân chủ như một hệ thống chỉ mang lại lợi ích khi hầu hết các công dân của nó đóng thuế và nỗ lực làm cho bộ máy hoạt động thay cho họ? Nếu hệ thống không phân phối, thì ai đó đang gian lận, hoặc làm việc không đủ chăm chỉ, hoặc đã đánh mất lý lẽ chính trị. Dù vấn đề có thể là gì, thì không bao giờ đúng khi nói rằng bản thân nền dân chủ đã “không cung cấp.”
Một ví dụ cuối cùng: tình hình hỗn loạn ở Iraq. Tôi không muốn tranh luận nhiều khía cạnh của vấn đề gây tranh cãi này, mà chỉ muốn xem xét tình hình an ninh trên quan điểm của quyền công dân. Rõ ràng là cái được gọi là Cơ quan lâm thời của Liên minh không thể tự thiết lập an ninh ở Iraq, và có thể Liên hiệp quốc cũng sẽ không thể làm được điều này.
Chắc chắn có một số người ở Iraq không chỉ phản đối việc chiếm đóng đất nước của họ mà còn sử dụng bạo lực để áp đặt một trật tự chính trị không mang tính dân chủ hay đại diện. Triển vọng duy nhất cho một tương lai tốt đẹp của đất nước đó là một ngày nào đó một phần lớn người dân Iraq sẽ bắt đầu hợp tác với các cơ quan quản lý để ngăn chặn bạo lực và đảm bảo rằng những người sử dụng nó được xử lý một cách hiệu quả.
Điều này sẽ đòi hỏi, như các học viên của “We the People” biết, việc tạo ra một “cơ quan quyền lực hợp pháp.” Nhưng nó cũng sẽ đòi hỏi nhiều người Iraq hơn nữa, một dân tộc bị tổn thương bởi nhiều thập kỷ của chế độ độc tài tàn bạo, phải bước tới để góp phần thiết lập luật pháp và trật tự. Nếu không có đủ công dân ở Iraq để điều này có thể xảy ra dưới một chính phủ dân chủ hơn hoặc ít hơn, thì trật tự sẽ lại được áp đặt bởi những người khác. Vì vậy, thách thức đối với Iraq không chỉ là thách thức đối với các cường quốc đang chiếm đóng hay “cộng đồng quốc tế,” mà còn là thách thức đối với người dân Iraq. Họ sẽ là thần dân hay công dân?
***
Khi chúng tôi lần đầu tiên bắt đầu làm việc cùng nhau cách đây khoảng mười năm, các nhà lãnh đạo của CCE và nhiều người trong số các bạn đã trả lời thách thức trong việc kiểm tra kinh nghiệm của bạn đối với nền giáo dục vì dân chủ ở các quốc gia khác. Bạn muốn giúp đỡ người khác, nhưng cũng học hỏi từ những người khác cách bạn có thể làm mọi việc tốt hơn ở nhà.
Những người khác trong chúng tôi đến với cuộc thử nghiệm này vì lo lắng về các vấn đề quốc tế: chúng tôi cảm thấy rằng trừ phi các kỹ năng và ý tưởng mà nền dân chủ dựa vào đã trở nên quen thuộc rộng rãi trong các nền dân chủ mới, thì có khả năng là sự biến đổi lớn của thời đại chúng ta sẽ không thực hiện được như đã hứa.
CCE và chương trình Civitas đã chứng minh rằng các nhà giáo dục công dân từ nhiều xuất xứ khác nhau có thể làm việc cùng nhau một cách hiệu quả để biến các trường học trở thành một lực lượng trong sự thay đổi văn hóa vốn phải là một thành phần của phong trào hướng tới dân chủ. Nhưng những người trong chúng tôi trong lĩnh vực vấn đề quốc tế vẫn chưa xác định được trong số các đồng nghiệp của chúng tôi rằng giáo dục về dân chủ phải là yếu tố trung tâm trong các chiến lược của chúng tôi để hỗ trợ và ủng hộ cho quá trình chuyển đổi sang dân chủ.
Vậy là chiến dịch giáo dục công dân mới thực sự bắt đầu – chúng tôi mới bắt đầu chiến đấu. Giáo dục công dân tự nó không đủ để thay đổi một nền văn hóa, nhưng khi các yếu tố khác có mặt thì nó có thể đóng góp rất nhiều. Tôi đã tranh luận nhiều lần với các viên chức AID của chúng tôi, những người đôi khi cho rằng môn giáo dục công dân chỉ có thể thành công trong nhiều năm sau đó, khi học sinh tốt nghiệp. Điều này cho thấy rất ít hiểu biết về sự náo nức nảy sinh trong cộng đồng khi những người trẻ tuổi trở về nhà nói về các vấn đề dân chủ, hoặc hỏi cha mẹ và các quan chức chính quyền địa phương về giải pháp cho các câu hỏi đặt ra trong các hoạt động như Dự án Công dân. Các tác động là ngay lập tức, và như bạn đã trình bày ở Bosnia-Herzegovina, chúng có thể có ảnh hưởngsâu rộng.
Người ta hy vọng rằng bằng cách nào đó CCE và Chương trình trao đổi Civitas sẽ ghi nhớ tầm quan trọng của việc vận động hành lang các cơ quan tài trợ quốc tế và quốc gia về sự cần thiết phải hỗ trợ giáo dục dân chủ như một phương tiện để duy trì Làn sóng thứ ba của cuộc cách mạng dân chủ. Điều này có thể được thực hiện theo những cách, thay vì chuyển nguồn năng lượng từ công việc khác của bạn, hãy thực sự tạo ra sự quan tâm và ủng hộ nhiều hơn trong khu vực bầu cử của bạn.
Cần nói một lời để kết thúc về những khó khăn ảnh hưởng đến tính cách và thái độ của công dân ở các quốc gia có nền dân chủ lâu đời, và những khó khăn mà chúng ta đang gặp phải cộng thêm với những thách thức mà văn hóa dân chủ gặp phải trong thế giới rộng lớn hơn.
Đầu tiên, hãy nhớ lại cô giáo người Nga khi còn nhỏ đã cảm thấy rất xúc động trước tinh thần đoàn kết mà cô có được trong Đội Thiếu niên Tiền phong. Nhóm mà cô trở thành thành viên được tổ chức bởi nhà nước, vì mục đích chính trị thao túng của chính nó. Nhưng nó cho cô ấy cảm giác thân thuộc, là một phần của cộng đồng, về sự an toàn và thậm chí cả căn cước.
Bất chấp sự giàu có và tự do của họ, các nền dân chủ hiện đại của chúng ta ở một khía cạnh nào đó đã mất khả năng tạo ra tinh thần đó. Chúng ta di chuyển từ nơi này sang nơi khác rất thường xuyên, nền chính trị và văn hóa của chúng ta được định hình bởi các phương tiện truyền thông đại chúng, đời sống kinh tế của chúng ta được toàn cầu hóa và mang tính cá nhân hóa. Một số người trong chúng ta phát triển mạnh trong tình trạng rối loạn thế giới mới này, nhưng những người khác lại trở nên cô đơn, cảm thấy bất lực và trở nên hoài nghi.
Tôi tin rằng các xã hội hiện đại, dân chủ dựa trên thị trường có thể duy trì hoặc tái tạo các định chế và thực hành của đời sống công dân và văn hóa mang lại sự đoàn kết và cộng đồng. Những điều này phải phát triển từ dưới lên, và mang tính tự nguyện – không bị áp đặt. Giáo dục công dân cần giúp chuẩn bị cho những người trẻ tuổi đối với các hoạt động của xã hội dân sự – không chỉ đối với những thách thức của chính trị và chính phủ. Việc tái tăng cường xã hội dân sự sẽ làm cho các nền dân chủ hiện đại của chúng ta trở nên hấp dẫn hơn đối với các nhà quan sát bên ngoài, những người lo sợ rằng tự do có thể khiến họ bị cô lập và bất an.
Một vấn đề khác trong các nền dân chủ lâu đời làm suy yếu khả năng của chúng ta trong việc duy trì Làn sóng mở rộng dân chủ thứ ba: để vay mượn ngôn ngữ từ quá khứ, chúng ta thường cho phép tự do trở thành phóng túng.
Có một nỗi sợ hãi có thể hiểu được trong nhiều xã hội đang trên đà thay đổi rằng tự do sẽ mang đến rối loạn: tội phạm, tham vọng kinh tế liều lĩnh, các phong trào chính trị cực đoan. Bạn biết rằng dân chủ cũng là một kỷ luật giống như một phương tiện để thể hiện bản thân, và nó có thể được sử dụng để bảo tồn các truyền thống cũng như lật đổ chúng. Thế giới Hồi giáo đặc biệt nhạy cảm với thách thức mà nền dân chủ đặt ra đối với các truyền thống cung cấp trật tự và ổn định. Nhưng không phải dân chủ cũng như các khía cạnh khác của hiện đại đe dọa những truyền thống này: dân chủ trên thực tế có thể là một phương tiện để quản lý hiện đại hóa theo những cách hạn chế sự thái quá của nó.
Một khó khăn khác trong các nền dân chủ đã được thành lập ảnh hưởng đến khả năng giúp đỡ người khác của chúng ta là sự trỗi dậy của cái được gọi là chủ nghĩa đa văn hóa. Tất nhiên, một điều tốt là các nhóm sắc tộc, tôn giáo và văn hóa khác nhau hiện có mặt ở hầu hết các nền dân chủ đã thành lập được tự do theo đuổi các tín ngưỡng và thực hành cụ thể của họ.
Nhưng ở nhiều nước chúng ta, nền chính trị theo căn cước này đã được thúc đẩy theo những cách làm xói mòn một nền văn hóa chung của công dân và dân chủ. Chúng ta để quyền và tư duy của nhóm vượt qua quyền dân chủ và tranh luận hợp lý.
Kể từ giữa những năm 1960, chúng ta đã có sự phân cực về ý thức hệ ở Châu Âu và Hoa Kỳ, điều này đã làm tăng thêm sự yếu kém của một nền văn hóa dân chủ. Một số phe cánh tả cho rằng hệ thống chính trị của chúng ta đang bị thao túng bởi các quyền lực trong “thế lực thống trị”[3] theo những cách làm cho sự tham gia của người dân trở nên vô nghĩa. Hai luồng Trái và Phải hội tụ lại thành một dòng chảy văn hóa làm xói mòn tinh thần của nhiều người dân chúng ta.
Cuối cùng, chúng ta trong các nền dân chủ lâu đời của Hoa Kỳ và Châu Âu đã cho phép những khác biệt tương đối nhỏ làm chệch hướng chúng ta tham gia vào những nỗ lực chung cần thiết khẩn cấp để chống lại chủ nghĩa cực đoan và chủ nghĩa độc đoán, những thứ liên tục trỗi dậy giống như xác sống zombie từ nấm mồ nơi chúng ta tưởng rằng chúng đã được chôn cất .
Những người trong số các bạn ở đây đến từ các nền dân chủ mới và những người trong số các bạn đến từ những nơi vẫn đang phải chịu đựng chế độ chuyên chế, hãy cho chúng tôi một ân huệ lớn lao: nhắc nhở chúng tôi rằng chúng tôi ngớ ngẩn như thế nào khi tranh cãi như chúng tôi đang làm trong khi rất nhiều người đang rất cần sự giúp đỡ mà chỉ có thể là hiệu quả khi chúng tôi cùng làm với các bạn.
Xin cám ơn.
Nông Duy Trường chuyển ngữ
© Học Viện Công Dân Dec 2021
Nguồn: http://www.civnet.org/index.php?page=Speeches&&speech=1
[1] Civitas là một chương trình xác định những ý tưởng cốt lõi về “công dân giáo dục” tại hoa Kỳ, do tổ chức Civiced soạn thảo.
[2] Kofi Annan, người Ghana, là tổng thư ký đời thứ bảy của Liện Hiệp Quốc từ 1997 đến 2006,
[3] Establishment là một thuật ngữ dùng để chỉ một nhóm thống trị, hay một nhóm phần tử “ưu tú” kiểm soát một cộng đồng chính trị.